Conto de Nadal

Axiña comezan as vacacións e entraremos no tempo do Nadal. Para celebralo, aquí deixamos un par de propostas. Primeiro unha versión en vídeo co clásico «Conto de Nadal» do escritor inglés Charles Dickens. 

Logo, uns pasatempos sinxelos para nos familiarizar co vocabulario propio destas festas: un sinxelo xogo en liña do Portal das Palabras e unha a «Sopa de letras do Nadal». Es quen de resolvela?

Felices festas!

As vangardas europeas e galegas

Co nome de vangardas faise referencia aos movementos estéticos europeos que desde 1910 ata 1930 quixeron abrir novos camiños na arte e na literatura rompendo coa tradición. Ata entón, o ideal artístico de beleza era a imitación da realidade; mais as vangardas non conciben a arte como imitación da realidade, senón como nova interpretación persoal desta. Noutras palabras, comparten un afán de ruptura con todo o anterior, unha actitude provocativa que se aplica a todos os campos estéticos: pintura, escultura, música, literatura... 

Os movementos vangardistas que xurdiron por Europa a principios de século publicaron manifestos para dar a coñecer os seus fundamentos teóricos. Os principais movementos de vangarda europeos foron:

• Dadaísmo. Orixinado polo romanés Tristan Tzara en Suíza, como protesta contra a guerra e a razón burguesa. Propón o absurdo, o azar e a destrución das normas artísticas e literarias. Busca escandalizar e negar calquera sentido racional. Emprega a colaxe, a escrita por azar, poemas fonéticos e performances provocadoras. Representantes: Tristan Tzara, Marcel Duchamp, Man Ray.
• Cubismo. Iniciado por Picasso e Braque, rompe coa perspectiva tradicional e representa a realidade mediante figuras xeométricas e visións múltiples. Pretende mostrar todos os ángulos dun obxecto nun mesmo plano. Na literatura, Apollinaire crea caligramas, poemas con forma visual. Representantes: Picasso, Braque, Juan Gris, Guillaume Apollinaire.
• Futurismo. Fundado por Marinetti en Italia, exalta a velocidade, a máquina, a cidade ou a guerra como símbolos da modernidade. Defende a ruptura co pasado e coa arte tradicional. Na poesía experimentou coa destrución absoluta da sintaxe, co uso de onomatopeas, coa desaparición dos signos de puntuación... Representantes: Marinetti, Boccioni, Balla, Carrà.
• Surrealismo. Impulsado por André Breton ou Paul Éluard en Francia, busca expresar o inconsciente e os soños inspirándose na psicanálise de Freud. Combina realidade e fantasía para revelar o pensamento «puro». Utiliza a escritura automática e imaxes ilóxicas ou sorprendentes. Representantes: Breton, Éluard, Dalí, Magritte, Miró.
• Creacionismo. Impulsado polo chileno Vicente Huidobro, postulou que o poeta, como un pequeno deus, debe crear novos mundos coa palabra, non imitar a natureza. Defende unha poesía autónoma, pura, baseada na imaxinación e de vocación cosmopolita. Emprega metáforas audaces, disposición libre dos versos, ausencia de rima... Representantes: Vicente Huidobro, Gerardo Diego, Juan Larrea.

En Galicia, os nosos creadores, ademais de seguir as influencias destes «ismos», desenvolveron algúns movementos de vangarda exclusivos, que buscaban tamén a ruptura coa tradición anterior, é dicir, co ruralismo, co costumismo ou coa liña patriótica. Os máis importantes foron: 

• Neotrobadorismo. Inspirado na nosa lírica medieval, recupera temas (o amor idealizado...), ambientacións (adoito naturais) e recursos estilísticos propios da lírica dos cancioneiros (formas sinxelas, paralelismo, refrán...). Pretende ligar a tradición literaria medieval galega coa renovación vangardista. Representantes: Fermín Bouza-Brey, Xohán Ledo, Álvaro Cunqueiro.
• Hilozoísmo. Termo acuñado por Amado Carballo (do grego hilo ‘materia’ + zoe ‘vida’) para definir unha poesía onde a natureza aparece animada e viva, chea de movemento e cor. Busca unha visión dinámica e sensorial da paisaxe galega, próxima ao espírito vitalista e optimista das vangardas europeas. Representantes: Luís Amado Carballo, Manuel Antonio.

Para coñecerdes mellor as vangardas galegas deixámos aquí tres recursos ben útiles. 

O primeiro, o blog «As vangardas», creado pola profesora Pilar Ponte.

O segundo é un vídeo divulgativo que explica, de forma moi amena, as orixes das vangardas.

O terceiro, un vídeo de Nee Barros, coñecida en youtube co pseudónimo de neeumátiko. Por certo, a súa canle pode serche de interese, pois ten máis vídeos nos que fala de contidos lingüísticos e literarios.

Activas impersoais e pasivas reflexas

Se te fixas, as oracións activas impersoais (Aquí estúdase ben) e as pasivas reflexas (Véndense casas) son moi semellantes na forma (ambas posúen a forma SE e tamén trazos semánticos comúns). Con todo, para poder diferencialas hai uns trazos clave, que che presentamos nesta táboa.

Por último, estas pistas tamén poden serche útiles: 

• Se o verbo está en P6, sempre é pasiva reflexa.

Na reunión dixéronse moitas cousas.

• Se o verbo é intransitivo, copulativo ou transitivo sen CD expreso, sempre é impersoal.

Vívese ben en Galicia. (verbo intransitivo)

Ése máis serio no traballo. (verbo copulativo)

En Escocia céase máis cedo. (verbo transitivo sen CD expreso)

• Se o verbo é transitivo, en P3 e con CD expreso, resulta ambigua e pode interpretarse de dous xeitos. Só o contexto permitiría distinguilas ben:

Alúgase piso.    A) Activa impersoal (Alguén aluga piso) 

                        B) Pasiva reflexa (O piso é alugado)

Actividade: Distingue cales das seguintes oracións son activas impersoais e cales, pasivas reflexas:

Aquel día escribiuse unha páxina da historia. 

Na casa falábase sempre de política.

En Islandia atopáronse mosquitos por primeira vez.

Asinouse o tratado.

Desde esta montaña vense tres rías.

Búscase rapaza responsable para coidado de nenos. 

Botáronse de menos as apertas durante a pandemia.

Sófrese moito por un fillo. 

Localizouse o asasino nunha cova arredada.

No se permiten os móbiles na biblioteca.

Máis sobre as variedades dialectais

Andamos a voltas estes días coas variedades dialectais ou xeográficas. O galego, como xa vimos noutras entradas de «A chave e o mundo» (aquí ou aquí), ten tres grandes bloques dialectais: o occidental, o central e o occidental. 

De seguido, simplemente queremos deixarche uns vídeos que che poden resultar moi interesantes sobre estas variedades. Dedícalles un pouco de tempo. Se os observas con atención, seguro que has recoñecer moitos dos trazos de cada bloque que estamos a estudar nas aulas.

Dígocho eu (Presentación bloques)

Ben falado (Resumo das falas galegas)

Dígocho eu (Gheada)

Dígocho eu (Cheísmo e teísmo)

Dígocho eu (O galego de Asturias)

Prexuízos lingüísticos e discriminación

Ás veces, poderíase pensar que os prexuízos lingüísticos e a discriminación que deles se pode derivar é só unha cuestión teórica, que se recolle nos libros de texto ou en chistes gráficos. Máis o certo é que, por desgraza, afloran cada pouco tempo nos medios de comunicación.

 

E acaban concretándose en feitos reais que afectan á vida cotiá de moitos galegos. Vexamos só uns cantos exemplos tirados da prensa dos últimos anos.

• A guía de Dombate denuncia que seis turistas de Valladolid a insultaron por facer unha visita en galego: «Cateta, imbécil!» (25-8-25)

• «Me tienes que hablar en castellano si quieres que te responda»: Reclaman 50.000 euros ao INSS por negarlles atención en galego (3-9-2024)

• A Garda Civil de Gondomar négase a atender unha consulta por ser en galego (10-9-2015)

• Política Lingüística pide explicacións a Casas Novas pola humillación á nena por falar galego (30-7-2015)

• Agredida en Lugo por falar en galego: novo caso de xenofobia lingüística (21-3-2022)

• Unha creadora de contido responde as críticas por falar en galego: «Como podes pensar que é unha moda?» (17-1-2025)

• Agresión lingüística en Lugo: «Yo solo hablo castellano, no me da la gana de hablar en gallego» (27-2-2018)

• A Policía Nacional de Ferrol negouse atender a denuncia dun cidadán porque falaba en galego (16-4-2015)

Se queres como, hai uns anos, viviron en primeira persoa os prexuízos lingüísticos compañeiros e compañeiras do colexio durante a experiencia de 21 Días en Galego, aquí che deixamos este vídeo resumo da primeira edición. Foi unha grande experiencia normalizadora que, máis alá dos premios recibidos (1, 2...) resultou moi significativa para a rapazada do Fogar!

Vogais medias semiabertas e semipechadas

           

Xa saberás que o sistema vocálico galego consta de sete vogais. Aquí cho explica Esther Estévez en Dígocho eu.

     

Se cadra, un dos trazos máis especiais do galego, especialmente para un neofalante, é a distinción entre vogais medias semiabertas e semipechadas.  Aquí che deixamos unhas breves pautas para distinguir o uso dunhas e doutras.

Vogais semiabertas   /ɛ/    /ɔ/

• En palabras con «e» ou «o» breves no latín: ferro, fero, festa, pedra, grego, nove, roda, óso, nora, soño...

• Diante consoante oclusiva trabante «p», «b», «t», «k»: heptagonal, obter, étnico, rectangulo, optimista, robot, octosílabo...

• Nas palabras rematadas en -elo/-ela, -encio/-encia, -enza, -osa, -ola, -el, -ol e -oz: castelo, cadela, silencio, paciencia, crenza, xeitosa, pastel, papel, caracol, español. voz... Así como os seus plurais:  pasteis, papeis, caracois, españois...

• En palabras esdrúxulas (excecpción: cóbado) e en palabras graves con ditongo crecente na última sílaba (excepción: femia, premio, medio, codia): brétema, médico, inhóspita, lóxico, arteria, vivencia, croio, serodia... 

• Nos nomes das seguintes letras: e, o, efe, ele, eme, ene, eñe, erre e ese.

• Nos indefinidos alguén, ninguén, ren, cadaquén, quenquera, calquera, mesmo, certo...

• No interrogativo quen.

• Nos numerais cero, sete, nove, dez, cen...

• Na conxunción copulativa e, aínda sendo átona.

• Nas formas do posesivo noso, nosos, nosa, nosas.

Vogais semipechadas   /e/    /o/

• En palabras con «e» ou «o» longos no latín: cheo, tona, rede, todo, boca, collo...

• Diante das consoantes palatais «ch», «x», «ñ», «ll» (exc. vello): fecho, pexa, empeño, cortello...

• Nas palabras terminadas en -és/-esa, -edo, -ez/-eza, -ello/-ella, -oso, -ón/-ona, -or: cangués, coruñesa, penedo, avareza, curioso, pasmón, mangallona, comedor...

• Palabras rematadas en -eo, -ea, -oa: feo, fea, alleo, allea, seo, area, leoa, boa, ladroa, coroa...

• Formando ditongos decrecentes: meu, eira, moito, ouro, touro, eito, moucho, noiva, eixe...

• Nos nomes das letras seguintes: be, ce, de, gue, pe, te, xe e zeta (ou ceta).

• Nos demostrativos este, esta, ese, esa, aquel, aqueles.

• Nos numerais tres, once, doce, trece, catorce.

Para afondar neste eido da fonética e da fonoloxía do galego, aquí tes tres recursos útiles.

Dicionario de Pronuncia da Lingua Galega (da USC e do ILG)

Fonética e Fonoloxía do Galego (do lingüista Manuel Rosales Graña)

Sounds of Speech (da University of Iowa)

Rematou o curso. Gran traballo!

Rematou o curso 2024-25. Foi un período moi intenso cheo de proxectos e actividades. Non podemos deixar de felicitar a todo o profesorado, alumnado e familias que demostraron unha gran implicación. Esperamos poder repetir esta mesma dinámica no futuro.

Como colofón e despedida, nada mellor que un dos grandes traballos achegados polo alumnado. Neste caso, un magnífico vídeo elaborado por Roi Edreira, Manuel Andrade e Sebastián Mattos, de primeiro de Bacharelato, cun roteiro lingüístico-literario no que nos expoñen a vinculación do Rexurdimento coa nosa cidade da Coruña. Parabéns, rapaces!

Ata o curso que vén! Bo verán!