Vogais medias semiabertas e semipechadas

           

Xa saberás que o sistema vocálico galego consta de sete vogais. Aquí cho explica Esther Estévez en Dígocho eu.

     

Se cadra, un dos trazos máis especiais do galego, especialmente para un neofalante, é a distinción entre vogais medias semiabertas e semipechadas.  Aquí che deixamos unhas breves pautas para distinguir o uso dunhas e doutras.

Vogais semiabertas   /ɛ/    /ɔ/

• En palabras con «e» ou «o» breves no latín: ferro, fero, festa, medo, pedra, grego, nove, roda, óso, nora, soño...

• Diante consoante oclusiva trabante «p», «b», «t», «k»: heptagonal, obter, étnico, rectangulo, optimista, robot, octosílabo...

• Nas palabras rematadas en -el e -ol: pastel, papel, caracol, español... Así como os seus plurais: pasteis, papeis, caracois, españois...

• En palabras esdrúxulas (excecpción: cóbado) e en palabras graves con ditongo crecente na última sílaba (excepción: codia): brétema, médico, inhóspita, lóxico, arteria, vivencia, croio, serodia... 

• Nos nomes das seguintes letras: e, o, efe, ele, eme, ene, eñe, erre e ese.

• Nos indefinidos alguén, ninguén, ren, cadaquén, quenquera, calquera, mesmo, certo...

• No interrogativo quen.

• Nos numerais cero, sete, nove, dez, cen...

• Na conxunción copulativa e, aínda sendo átona.

• Nas formas do posesivo noso, nosos, nosa, nosas.

Vogais semipechadas   /e/    /o/

• En palabras con «e» ou «o» longos no latín: cheo, tona, rede, todo, boca, collo...

• Diante das consoantes palatais «ch», «x», «ñ», «ll» (exc. vello): fecho, pexa, empeño, cortello...

• Nas palabras terminadas polos sufixos tónicos -és/-esa, -edo, -ez/-eza, -ello/-ella, -oso/-osa, -ón/-ona, -or: cangués, coruñesa, penedo, avareza, curioso, pasmón, mangallona, comedor...

• Palabras rematadas en -eo, -ea, -oa: feo, fea, alleo, allea, seo, area, leoa, boa, ladroa, coroa...

• Formando ditongos decrecentes: meu, eira, moito, ouro, touro, eito, moucho, noiva, eixe...

• Nos nomes das letras seguintes: be, ce, de, gue, pe, te, xe e zeta (ou ceta).

• Nos demostrativos este, esta, ese, esa, aquel, aqueles.

• Nos numerais tres, once, doce, trece, catorce.

Os fonemas da lingua

Como sabes, os fonemas constitúen as unidades mínimas da lingua. Non posúen significado mais, ao combinarse, contraen relacións de oposición que permiten diferenciar signos lingüísticos: gato /ˈɡato/ - rato /ˈrato/. 

Os fonemas vocálicos son articulacións abertas, polo que o aire sae ao exterior sen obstrucións. O sistema vocálico do galego, herdeiro do latino, consta de 7 fonemas en posición tónica. A oposición entre vogais medias /e/ - /ɛ/ e /o/ - /ɔ/ permite distinguir signos distintos: pe /‘pe/ - pé /‘pɛ/; oso /‘oso/ - óso ‘ɔso/.

Os fonemas consonánticos non son articulacións abertas xa que neles sempre hai algún obstáculo no aparello fonador que obstrúe a saída do aire. En galego temos 19 fonemas consonánticos que se caracterizan segundo o seu punto e modo de articulación.

A gheada supón a ausencia do fonema /g/ (oclusivo velar sonoro) e a presenza no seu lugar do fonema /h/ (aspirado, semellante ao do inglés en house). O seseo consiste na ausencia do fonema fricativo interdental xordo /θ/ a favor do fricativo alveolar xordo /s/. Os dous son fenómenos dialectais correctos na fala, mais que non se representan na norma escrita. 

Estas ligazóns seranche moi útiles para completar con exemplos sonoros e gráficos o que acabas de ver. 

• Fonética e Fonoloxía do Galego. Páxina interactiva onde podedes, por exemplo, ver e o oir as distintas realizacións dos fonemas vocálicos e consonánticos do galego.

• Dicionario de Pronuncia da Lingua Galega. Dicionario en liña que recolle a pronuncia correcta de todas as súas palabras, coa correspondente representación fonolóxica.

• «Beat box»: habilidade vocal e bucal: Entrada en Xogosdelingua que relaciona beatbox e fonética.

As sete vogais do galego

Un vídeo ben interesante, este do programa «Ben falado». Seguro que xa sabías que a lingua galega posúe sete vogais.

Mais é posible tamén que ás veces che custe traballo distinguir o «e» aberto (présa ‘apuro’) do «e» pechado (presa ‘encoro’); e o «o» aberto (óso ‘do esqueleto’) do «o» pechado (oso ‘animal’).

Aquí che deixamos algunhas nocións para recoñecer a abertura destas vogais medias.

Presentan vogal tónica semiaberta:

• As vogais de abertura media que portan un acento diacrítico: vén, só, póla, óso, présa...

• Os substantivos rematados en -el ou -ol e os seus plurais: papel, papeis,tonel, toneis, caracol, caracois, farol, farois.

• Os verbos da 2ª conxugación (-er) con vogal radical -e- ou -o- que presentan alternancia vocálica, nas segundas persoas do Pres. Ind.: bebes, bebe, beben, comes, come, comen

• Os verbos da 3ª conxugación (-ir) con vogal radical -e- ou -u- que presentan alternancia vocálica, nas segundas persoas do Pres. Ind.: serves, serve, serven, foxes, foxe, foxen.

• As formas verbais do tema de perfecto (pretérito, antepretérito, pretérito de subxuntivo e futuro de subxuntivo) irregular: coubeches, coubera, coubese, couber...

• Os nomes das seguintes letras: e, efe, ele, eme, ene, eñe, erre, ese, o.

Presentan vogal tónica semipechada:

• Os verbos da segunda conxugación con vogal radical -e- ou -o- que presentan alternancia vocálica, na 1ª persoa do Pres. Ind., no Pres. Subx. e no Imperativo: bebo, beba, bebas; como, coma, comas.

• As formas dos verbos da primeira conxugación nas que a vogal -e- ou -o- vai seguida de -i- ou de consoante palatal (grafías «x», «ch», «ll», «ñ») e nos verbos rematados en -ear ou -oar:

Deite, axexa, pechas, tellan, empeña, coxean...

Loita, despexas, acocha, ollan, soñas, voas...

• As formas do tema de perfecto dos verbos ser e ir: fomos, fora, fose, for.

• As formas verbais do tema de perfecto regular: collemos, collera, collese, coller.

• As formas do infinitivo: coller, collermos..., pór, pormos...

• Os nomes das seguintes letras: be, ce, de, gue, pe, que, te, xe, ceta.

• A maior parte das palabras acabadas en -és: coruñés, vigués, montañés...

• As palabras nas que -o- forma ditongo con -u-: touro, tesouro...

• Os nomes rematados en: -edo (medo), -ello (cortello), -eo (feo), -eza (grandeza), -ón (corazón), -or (matador), -oso (fermoso).

• O -o- e o -e- cando están en posición postónica son sempre pechados: débeda, ávrego, conde, morto, símbolo.

E para saberdes máis, dúas webs moi recomendables: o «Dicionario de pronuncia da lingua galega» onde é posible escoitar a pronuncia de cada palabra da nosa lingua e «La Fonética: los sonidos del español» elaborada pola Universidade de Iowa onde podes aprender de forma práctica os conceptos básicos da fonética.