A Real Academia Galega decidiu dedicar este ano o Día das Letras Galegas a seis humildes labregas que representan a nosa música e cantos tradicionais, patrimonio de todos os galegos. Estas mulleres eran cantareiras da Costa da Morte: Adolfina e Rosa Casás Rama, de Cerceda; Eva Castiñeira Santos, de Muxía; e Manuela Lema, Teresa García Prieto e Prudencia e Asunción Garrido Ameixenda, de Mens (Malpica).
Durante as próximas semanas, ata a celebración do Día das Letras Galegas, imos ir poñendo en marcha unha serie de proxectos que esperamos vos gusten e sirvan para divulgar o labor destas mulleres. De momento, para abrirmos boca, aquí deixamos algúns recursos que nos axudaran a coñecelas mellor.
O acento diacrítico utilízase, sen ter en conta as regras xerais de acentuación, para diferenciar na escrita dúas palabras que se escriben igual pero teñen distinto significado e tamén se pronuncian de xeito diferente.
A miúdo úsase o til diacrítico para diferenciar unha palabra con «o» ou «e» abertos fronte aos pechados:
óso [‘ɔso] ‘parte do esqueleto’ / oso [‘oso] ‘animal plantígrado’.
Ou tamén para distinguir palabras tónicas fronte a átonas:
é [‘e] ‘verbo «ser»’ / e [e] ‘conxunción copulativa’
Estas son algunhas das palabras que en galego levan acento diacrítico:
Se unha palabra leva acento diacrítico debe mantelo aínda que se escriba unida a outra palabra, así:
É o que hai / Éche o que hai
O profesor dá as notas / O profesor dáas.
Aquí e aquí tes algunhas actividades en liña para practicar. Adiante!
Xa estudamos que o infinitivo conxugado (páx. 182 do teu libro) é un trazo lingüístico case exclusivo do galego. Dános unha importante riqueza expresiva cando empregamos oracións con infinitivo.
Como xa vimos nalgunha fotocopia traballada na clase, as regras básicas de uso do infinitivo conxugado son:
A. O infinitivo ten suxeito distinto ao do verbo principal: Deiche os cartos para comprares pan.
B. Cando, tendo o mesmo suxeito, o infinitivo vai antes do verbo principal: De actuardes dese xeito, acabaredes con problemas.
C. Cando o infinitivo é suxeito: Reciclarmos é moi importante.
Tamén estivemos a estudar na clase as perífrases verbais. No seguinte capítulo do programa «Ben falado» da TVG fálasenos dunha das perífrases máis características do galego: dar + participio.
Lembra que xa as estudamos nas páxinas 182-183 do teu libro de texto.
Como vimos tamén no libro, as perífrases son de tres tipos: temporais (indican futuridade ou inminencia), modais (indican obriga, probabilidade...) ou aspectuais (incoativas –acción en desenvolvemento–, terminativas –acción rematada–, reiterativas –acción repetida–).
Despois de leres a información anterior aquí tes un par de actividades. Envíame os resultados (pantallazo) por MOODLE.
• INFINITIVO CONXUGADO: Fai clicaquíe modifica as oracións introducindo o infinitivo conxugado (Ollo!, hai dúas series de oracións: 1 e 2).
• PERÍFRASES VERBAIS: Fai clic aquíe identifica o tipo de perífrase en cada caso (Ollo!, hai dúas series de oracións: 1 e 2).
Estes días andamos a traballar o verbo. Neste post ofrecémosvos uns cantos recursos para comprenderdes mellor esta categoría gramatical.
Como vistes na páxina 158 do teu libro, o verbo descomponse en raíz [R], vogal temática [VT], morfema modo-temporal [MMT] e morfema número-persoal {MNP]. Aquí vos deixamos un gráfico que amosa de forma ben clara os compoñentes morfolóxicos dos nosos verbos regulares.
En galego temos nove tempos verbais (6 de indicativo e 3 de subxuntivo). Aquí os tes, coa denominación que empregamos este curso e coa tradicional.
Repara en que en galego non temos tempos compostos! Nada de *he feito (fixen) nin de *houbera estudado (estudara)! A xornalista Esther Estévez, de «Dïgocho eu» explícao ben clariño neste vídeo.
Por outra parte, debes lembrar o verbo regular (páx. 160 do teu libro) é o que mantén a raíz igual en todas as súas formas e toman as desinencias do seu verbo modelo.
Ollo! Hai un grupo de verbos, chamados verbos con alternancia vocálica (ver cadro da marxe da páx. 160) que seguen a considerarse regulares aínda que presentan alteracións na vogal tónica da raíz (no presente de indicativo).
sigo segues segue seguimos seguides seguen
Estoutro vídeo de «Dígocho eu» sérveche para entendelo mellor.
Para rematar, un sinxelo e divertido xogo autoavaliable: un rosco alfabético no que tedes que escribir a forma verbal (regular ou irregular) que se pida. Aquí queda! É voluntario. Animádevos!
O xénero é inherente aos substantivos. No teu libro de texto (páxs. 91-92) podes estudar o imprescindible sobre este trazo do substantivo.A lingua galega diferencia dous xéneros: masculino e feminino. A maioría dos substantivos presentan invariablemente un só xenero (a mesa, o libro). Neste sentido, cómpre lembrarmos que en galego...
En troques, algúns substantivos admiten os dous xeneros por designaren seres sexuados (o neno / a nena, o gato / a gata). Nestes casos a regras de flexión de xénero recóllense neste esquema.
En canto á flexión de xénero, convén precisar o caso dos que rematan en -án e -ón.
O número dos substantivos (no teu libro, páxs. 93-94) permite expresar a diferenza entre realidades singulares e múltiples. O que máis nos interesa é o xeito de formar o plural en galego, que segue unhas regras básicas.
Hoxe imos repasar os trazos básicos do xénero lírico. O primeiro que debes facer é ler con atención os subapartados 2.1 O xénero lírico (páxs. 22-23) e 4 A linguaxe literaria (páxs. 25-27). Relé a definición xeral do xénero, a análise métrica, os tipos de estrofas e os recursos estilísticos.
Para poder recoñecer os tipos de estrofas, aquí tes estas imaxes que nos amosan desde as máis breves e simples (pareado, tercetiña...) ás máis longas e complexas (romance, soneto...).
Tamén podes consultar os tipos de estrofas nesta presentación.
Agora poñamos en práctica estes coñecementos. Deseguido, o soneto «Bendito sexa o ano, o mes, o día» de Darío Xohán Cabana. Leo con calma, en voz alta se é posible, e procura captar o seu sentido. Lembra que hai unha voz poética que busca expresar unha idea.
Bendito sexa o ano, o mes, o día que te encontrei no medio do camiño e andabas escollendo a flor do espiño sen te mancar na espiña que fería;
bendita sexa a hora en que eu prendía no teu claro mirar de trigo e liño e o instante en que probei o manseliño mel da palabra túa de amavía:
bendito sexa o intre e o segundo en que determinei ser teu amigo e camiñar contigo polo mundo.
bendito sexa o porto e a cidade onde embarquei pra navegar contigo nun navío de amor e de saudade.
Agora vai aquí e realiza as actividades interactivas que se propoñen sobre este poema (marca a opción «Mostrar todas as preguntas»). Cando remates, comproba os teus propios resultados. Non é preciso que me envíes nada por MOODLE.
Isto está rematando. O curso 2019-2020 está xa nas últimas. A ver se todos podemos pasar un bo verán cunha desescalada sen sobresaltos! E as pilas cargadas en setembro!
De momento, para facer un repaso xeral de todos os contidos (Gramática, Lingua e Sociedade, Literatura...) propoñémosche xogar con este Pasapalabras feito na casa. Adiante!, xa fixeches un parecido! Contesta por escrito letra a letra. Se na primeira rolda che quedan preguntas sen resolver, podes seguir dándolle voltas ao rosco ata que remates.
Cando finalices, faille unha foto ou pantallazo aos teus resultados e envíamos por MOODLE.
Tres xogos ben distintos que che permitirán mellorar o teu vocabulario e ir depurando interferencias do castelán. Nesta ocasión, debes facer dous xogos de cada categoría e mandarme como sempre seis imaxes por MOODLE.
Lembra que este tipo de xogos son ideais para mellorar o teu galego.
Xa sabes, pon a proba os teus coñecementos de léxico galego. Le atentamente as cuestións que se propoñen nas actividades e vai respondendo con tento. Mandame, por MOODLE, o pantallazo ou foto dos resultados de tres xogos de cada categoría (en total 6 imaxes).
Se cadra, xa coñeces o Portal das Palabras. É un espazo en Internet creado en 2013 pola Real Academia Galega e a Fundación Barrié para difundir e mellorar o noso léxico.
Paga a pena dedicarlle un tempo a visitar as súas seccións. Entre elas está a de Xogos, que consta de varias categorías. A tarefa de hoxe é, sen máis, xogar. Debes seleccionar tres xogos de cada unha destas categorías:
Hoxe, a xeito de repaso, un sinxelo e divertido Breakout educativo: xa sabedes, un deses xogos derivados dos populares Escape Rooms nos que hai que superar unhas probas para conseguir abrir o cadeado final e liberarse.
Neste caso coñecerás o shériff Suso Portela, que vén desde terras moi afastadas. Para conseguirlle o billete de volta ao lugar do que nunca debeu saír, debes poñer a proba os teus coñecementos sobre os verbos en galego.
Repasa o estudado sobre o verbo e adiante! Iso si, debes ter en conta que nesta actividade se emprega a denominación tradicional dos tempos verbais.
Tendo en conta isto, a xogar! Observa os vídeos, segue os pasos e resolve as probas. Se o fas ben, conseguiras o código completo que abre o cadeado final. Non é necesario que envíes nada a MOODLE.
Nas páxinas 181, 203, 227 e 249 do teu libro tes recadros que che explican cales son os procesos básicos de formación de palabras: derivación, composición e parasíntese. Le estes apartados.
Este sería un resume básico:
As palabras simples son as que só están formadas por un lexema [L] e mais morfemas flexivos [MFX/MFN]: gato, rápida, patacas...
gato = gat-[L] + -o[MFX]
As palabras derivadas fórmanse engadindo a unha palabra simple morfemas derivativos prefixos [MDP] ou sufixos [MDS]: portugueses, xornalista, inútil...
portugueses = portugu- [L] + -es-[MDS] + -es[MFN]
As palabras compostas son aquelas nas que se produce a unión de dous lexemas [L] e, ás veces, os correspondentes morfemas flexivos [MFX/MFN]: xordomudas, beirarrúas, benvida...
As palabras parasintéticas son as que están formadas de dous xeitos diferentes:
a) As que posúen prefixación e derivación simultáneas: descamisar, entristecer... Non deben ser confundidas con palabras derivadas porque, se eliminamos prefixo ou sufixo, ningunha das voces ten sentido: *descamisa, *camisar.
descamisar = des-[MDP] + -camis-[L] + -ar [MDS]
b) As que xorden polos procedementos combinados de composición e derivación (sufixos): norteafricano, paraugueiro, setemesiño...
Continuamos co repaso da análise morfolóxica. Lembra, consiste en descompoñer unha palabra identificando a estrutura que a forma. Debes reler o apartado 4.2 O nivel morfolóxico: palabras e morfemas (páx. 18 do teu libro). Aí poderás ver os distintos tipos de morfemas que poden constituír unha palabra.
Lembra que facemos a análise morfolóxica do seguinte xeito.
Dálle unha lectura aos recadros sobre prefixos e sufixos das páxinas de 181 e 203 do teu libro. Recordarás que estes son morfemas derivativos, é dicir, os que se engaden ao lexema para formar palabras derivadas, que cambian substancialmente o significado da palabra simple.
Mentres os morfemas flexivos (gat-o, gat-os) informan sen máis de trazos como xénero e número, os morfemas derivativos achegan un novo significado que mesmo chega a cambiar a propia categoría gramatical da palabra primitiva (sabor –substantivo–, saboroso–adxectivo–, saborear –verbo–). Estes morfemas derivativos constitúen o procedemento máis habitual e efectivo de formación de novas palabras.
Segundo a súa posición dentro da palabra, distinguiamos entre prefixos (MDP) e sufixos (MDS):
• Prefixos (MDP): sitúanse antes do lexema. Caracterízanse por non cambiaren nin a referencia nin a categoría gramatical da palabra da que derivan, só varían ou matizan o seu significado: atípico ou analfabeto (‘negación ou privación’), prehistoria (‘anterioridade’), bilingüe (‘dúas veces, dous’), refacer (‘repetición’), desfacer (‘contrario de’)...
• Sufixos (MDS): sitúanse despois do lexema. Poden ser:
—Derivativos: modifican a referencia e, moitas veces, a categoría gramatical da palabra da que proceden (son transcategorizadores): dentame (‘colectivo’), casamento (‘acción ou proceso’), libraría(‘lugar’), xornalista (‘profesión’)...
—Diminutivos e aumentativos: engaden nocións de tamaño: caderniño (‘diminutivo’), zapatón (‘aumentativo’).
—Apreciativos: non modifican nin a referencia nin a categoría gramatical da palabra base, senón que a dotan de matices de afectividade: rapaciña ou gordecho (‘apreciativos positivos’), cuartucho ou casuca (‘apreciativos negativos’).
Aquí tes un breve vídeo didáctico que che servirá de apoio. En portugués! Seguro que comprendes ben: xa dominas o portugués 😉 e o contido é común ao galego.
Como tarefa, hoxe fai as actividades en liña que atoparás aquí, aquí e aquí. Repara en que a actividade 1 e 3 teñen dúas partes.
Verifica ti mesmo/a os teus resultados. Non é preciso que me envíes nada hoxe. Ánimo!
Non podemos deixar que pase este curso sen nos achegar, aínda que sexa minimamente, á figura máis importante do Rexurdimento galego (e emblema da nosa cultura), Rosalía de Castro.
Para darvos unha idea da repercusión desta poeta, mesmo a nivel internacional, arriba tedes unha emocionante versión de «Adiós ríos; adiós, fontes», primeiro poema en galego composto por Rosalía de Castro con escasos 20 anos. Os que recitan e cantan son os nenos e nenas do St. Mary's School, en Mullaghbawn (Irlanda). Unha boa proba da universalidade da nosa Rosalía. Pero hai moitas máis. Coñecías ti estes datos curiosos?
Sabías que...?
Só dúas literaturas do mundo teñen como «autor/a fundacional» unha muller: a literatura xaponesa (con Murasaki Shikibu, que no século XI escribiu Genji Monogatari, a primeira novela da literatura universal, no sentido moderno do termo) e a literatura galega (con Rosalía de Castro).
Sabías que...?
Ademáis de ser a escritora emblemática da literatura galega, Rosalía é considerada (xunto con Gustavo A. Bécquer) a precursora da poesía moderna en lingua castelá.
Sabías que...?
Rosalía tivo forza para superar unha chea de dificultades na súa vida, nunha sociedade moito máis conservadora e machista cá de hoxe: era filla de nai solteira (o seu pai era un crego) e decidiu dedicarse a escribir profesionalmente (algo mal visto nunha muller naquela época).
Sabías que...?
O recoñecemento a Rosalía de Castro fixo que se lle dedicasen monumentos non só en Galicia (Compostela, Padrón, Vigo, Lugo, Rianxo...) senón tamén fóra de Galicia (Barakaldo, Porto, Lisboa, Montevideo, Bos Aires...).
Sabías que...?
Os poemas de Rosalía foron traducidos a linguas como o inglés, o francés, o alemán, o ruso, o xaponés, o éuscaro, o hebreo, o turco, o hindi...
Sabías que...?
O 24 de febreiro, día do nacemento de Rosalía, o buscador Google adoita homenaxear a autora de Cantares Gallegos e de Follas Novas dedicándolle un dos seus doodles.
Sabías que...?
O ano pasado, a Televisión de Galicia estreou con éxito un filme dedicado á figura de Rosalía de Castro. O seu título é «Contou Rosalía». Deseguido tes un tráiler e podes ver o filme completo, se che presta, aquí.
Aquí che deixamos un fermoso vídeo que presenta, de forma amena, a biografía de Rosalía de Castro.
A tarefa de hoxe é:
• Ler os apartados dedicados a Rosalía de Castro (1. Biografía, 2. Obra literaria, 3. Lingua e estilo) das páxs. 233-235 do teu libro.
• Ler aquí o poema «Unha vez tiven un cravo» (e ver a recitación que aparece). Despois resolver as actividades interactivas que se propoñen (seleccionar «Mostrar todas as preguntas»).
• Facerlle fotos ou pantallazos ás respostas e envialas por MOODLE. É imprescindible indicar tamén por MOODLE a cal destes núcleos temáticos corresponde o poema: a) poesía costumista, b) poesía subxectiva-intimista ou c) poesía obxectivo-social.
Hoxe imos regresar ao tema 1 do noso libro. En concreto, imos repasar os trazos básicos do xénero lírico. O primeiro que debes facer é ler con atención o subapartado 2.1 O xénero lírico (páxs. 22-23). Repara na definición xeral do xénero, en como se analiza a métrica dun poema (medida e rima) e nas estrofas.
Para completar esta información, se o necesitas, podes consultar a entrada na galipedia sobre estrofas e recursos estilísticos.
E para acabar o repaso deste contido, dedícalle 10 minutos a este útil vídeo no que se nos explican dunha forma moi clara os trazos básicos do xénero lírico.
Agora poñamos en práctica estes coñecementos. Deseguido, o soneto «Bendito sexa o ano, o mes, o día» de Darío Xohán Cabana. Leo con calma, en voz alta se é posible, e procura captar o seu sentido. Lembra que hai unha voz poética que busca expresar unha idea.
Bendito sexa o ano, o mes, o día que te encontrei no medio do camiño e andabas escollendo a flor do espiño sen te mancar na espiña que fería;
bendita sexa a hora en que eu prendía no teu claro mirar de trigo e liño e o instante en que probei o manseliño mel da palabra túa de amavía:
bendito sexa o intre e o segundo en que determinei ser teu amigo e camiñar contigo polo mundo.
bendito sexa o porto e a cidade onde embarquei pra navegar contigo nun navío de amor e de saudade.
Agora vai aquí e realiza as actividades interactivas que se propoñen sobre este poema (marca a opción «Mostrar todas as preguntas»). Cando remates, fai pantallazos ou fotos dos teus resultados e envíamos por MOODLE.
Como acabas de ver nestes capítulos do «Dígocho eu», as interferencias do castelán afectan por desgraza a todo o sistema da lingua: morfoloxía (*o viaxe por a viaxe), léxico (*averiguarpor pescudar ou indagar), fraseoloxía (*que va por non ho ou de ningún xeito).
No teu libro (páx. 280), xa tes unha táboa que che explica cales son estes diferentes tipos de interferencias. Aquí imos recordarcho tamén con algúns exemplos:
Plano fonético:
• Indistinción do grao de apertura nas vocais medias. Confundir na pronuncia óso (corpo) / oso (animal)
• Deficiente pronuncia do fonema «n» velar. Pronunciar unha como una.
Plano morfolóxico:
• Alteración do xénero dalgúns substantivos *a nariz, *a leite...
• Uso errado de «te» en lugar de «che»: *Leveite un agasallo.
• Uso do «lleísmo», isto é, utilización das formas de CI («lle», «lles») en vez das correspondentes de CD («o», «os»): *Convócolle a unha reunión, *Saudeilles ao marcharen...
• Uso nos demostrativos das formas *esto, *eso, *estos, *esos.
Plano sintáctico:
• Ausencia do artigo cos posesivos: *meu coche, *miña cama...
• Incorrecta colocación do pronome átono: *A profesora me aprobou.
• Emprego da preposición «a» na perífrase «IR + infinitivo»: *Vou a facer o xantar.
Plano léxico:
• Palabras do castelán que desprazan as lexítimas galegas correctas: *grifo por billa, *sartén por tixola, *muela por moa, *gusanoporverme, *cuchilloporcoitelo...
Ás veces mesmo atopamos interferencias do castelán «disfrazadas» de galego, que tamén son incorrectas:*conexoporcoello, *tixeiras por tesoiras, *parexa por parella, *carreteira por estrada...
Agora toca algo de práctica. Fai os exercicios interactivos que atoparás aquí, aquí e aquí. Cando remates cada un, fai unha foto ou pantallazo e envíamo por MOODLE.
Na páxina 280 do teu libro, abórdase un dos fenómenos máis comúns en situacións de contacto entre linguas: as interferencias lingüísticas.
De sempre, a lingua de calquera comunidade vive en contacto coas linguas de comunidades máis ou menos próximas. Isto fai que con frecuencia uns idiomas inflúan noutros e acaben «prestándose» palabras, especialmente para designar realidades para as que a lingua propia non ten un nome. Isto son os préstamos lingüísticos. Por exemplo:
• Préstamos do castelán no galego: tortilla, azulexo ou guerrilla.
• Préstamos do inglés no galego: fútbol, chip ou surf.
• Préstamos do francés no galego: blusa, debut ou cabaré.
Á súa vez o galego deixou préstamos noutras linguas.
• Préstamos do galego no castelán: chubasco, morriña ou vieira.
Todos estes préstamos son voces correctas e necesarias na lingua.
Outra cousa ben distinta é cando se dá unha convivencia no mesmo territorio de dúas linguas en situación de desigualdade. Neste caso os falantes da lingua minorizada, tendo termos xenuínos de seu para designar certas realidades, incorporan voces innecesarias da lingua hexemónica (*desayuno por almorzo, *mezclar por mesturar, *pulpo por polbo). Fálase entón de interferencias lingüísticas.
Este fenómeno, ademais de constituír unha incorrección, é moi negativo para a integridade dunha lingua e mesmo pon en perigo súa viabilidade no futuro.
Dálle unha atenta lectura ao apartado de Lingua e Sociedade da páxina 280 e fai estas actividades en liña que che axudarán a recoñecer e evitar algúns castelanismos: aquí, aquí e aquí.
Achegámonos ao 17 de maio, Día das Letras Galegas. Escolleuse este día e non outro porque un 17 de maio, aló polo 1863, unha moza chamada Rosalía de Castro publicou o libro que representaría un antes e un despois na historia da nosa lingua e da nosa cultura: Cantares Gallegos.
O homenaxeado neste 2020 é Ricardo Carballo Calero, que na última etapa da súa vida asinaba como Ricardo Carvalho Calero. Este ferrolán foi unha das figuras máis relevantes para a lingua e para a literatura galegas do século XX. Foi un verdadeiro erudito e polígrafo: intelectual, filólogo, narrador, poeta, dramaturgo, crítico literario, profesor...
Para achegarte algo máis á súa figura, recomendámosche que visites o Fogar dos Libros. No blog da nosa biblioteca atoparedes unha chea de información, preparada por Xulián.
Dedicade 5 minutos a ver este magnífico vídeo, elaborado pola xente do colexio Pío X de Ourense, sobre o protagonista do Día das Letras este ano.
Deixámosche, por último, este PDF para que leas detidamente un resumo do perfil biográfico e bibliográfico deste insigne autor.
E a tarefa de hoxe é resolver, tendo en conta a información do vídeo e do PDF, este autodefinido dedicado a Ricardo Carvalho Calero (só se che é posible imprimir o documento). Os cadros en laranxa intensa corresponden a termos relacionados coa súa vida ou coa súa obra. E lembra que, cando se fai referencia a números ou anos, cómpre usar a numeración romana.
Adiante! Podes pedir axuda na casa! Cando o teñas listo, faille unha foto e envíama por MOODLE.
Xa estudamos que o infinitivo conxugado (ou flexionado) é un trazo lingüístico case exclusivo do galego. Dános unha importante riqueza expresiva cando empregamos oracións con infinitivo.
Como xa vimos nalgunha fotocopia traballada na clase, as regras básicas de uso do infinitivo conxugado son:
A. O infinitivo ten suxeito distinto ao do verbo principal: Deiche os cartos para comprares pan.
B. Cando, tendo o mesmo suxeito, o infinitivo vai antes do verbo principal: De actuardes dese xeito, acabaredes con problemas.
C. Cando o infinitivo é suxeito: Reciclarmos é moi importante.
