Vogais medias semiabertas e semipechadas

           

Xa saberás que o sistema vocálico galego consta de sete vogais. Aquí cho explica Esther Estévez en Dígocho eu.

     

Se cadra, un dos trazos máis especiais do galego, especialmente para un neofalante, é a distinción entre vogais medias semiabertas e semipechadas.  Aquí che deixamos unhas breves pautas para distinguir o uso dunhas e doutras.

Vogais semiabertas   /ɛ/    /ɔ/

• En palabras con «e» ou «o» breves no latín: ferro, fero, festa, medo, pedra, grego, nove, roda, óso, nora, soño...

• Diante consoante oclusiva trabante «p», «b», «t», «k»: heptagonal, obter, étnico, rectangulo, optimista, robot, octosílabo...

• Nas palabras rematadas en -el e -ol: pastel, papel, caracol, español... Así como os seus plurais: pasteis, papeis, caracois, españois...

• En palabras esdrúxulas (excecpción: cóbado) e en palabras graves con ditongo crecente na última sílaba (excepción: codia): brétema, médico, inhóspita, lóxico, arteria, vivencia, croio, serodia... 

• Nos nomes das seguintes letras: e, o, efe, ele, eme, ene, eñe, erre e ese.

• Nos indefinidos alguén, ninguén, ren, cadaquén, quenquera, calquera, mesmo, certo...

• No interrogativo quen.

• Nos numerais cero, sete, nove, dez, cen...

• Na conxunción copulativa e, aínda sendo átona.

• Nas formas do posesivo noso, nosos, nosa, nosas.

Vogais semipechadas   /e/    /o/

• En palabras con «e» ou «o» longos no latín: cheo, tona, rede, todo, boca, collo...

• Diante das consoantes palatais «ch», «x», «ñ», «ll» (exc. vello): fecho, pexa, empeño, cortello...

• Nas palabras terminadas polos sufixos tónicos -és/-esa, -edo, -ez/-eza, -ello/-ella, -oso/-osa, -ón/-ona, -or: cangués, coruñesa, penedo, avareza, curioso, pasmón, mangallona, comedor...

• Palabras rematadas en -eo, -ea, -oa: feo, fea, alleo, allea, seo, area, leoa, boa, ladroa, coroa...

• Formando ditongos decrecentes: meu, eira, moito, ouro, touro, eito, moucho, noiva, eixe...

• Nos nomes das letras seguintes: be, ce, de, gue, pe, te, xe e zeta (ou ceta).

• Nos demostrativos este, esta, ese, esa, aquel, aqueles.

• Nos numerais tres, once, doce, trece, catorce.

Samaín, moi noso

En Galicia, o Samaín celébrase desde tempos inmemoriais, aínda que con épocas de auxe ou de decadencia dependendo das zonas e das épocas.  

Samaín, palabra celta, significa ‘fin do verán, principio do inverno’. Na antiga cultura céltica, a noite de Samaín, a do 31 de outubro, era moi mportante pois marcaba o comezo dun novo ano. Era un momento clave, para se reunir nos camposantos, comer porco e castañas e celebrar as farradas festeiras dos guerreiros. Tamén era a noite máis perigosa do ano: as portas do «outro mundo» abríanse nesas horas e as ánimas dos mortos eran quen de visitar este mundo e aos seus moradores.

Para afastar dos seus castros as ánimas defuntas errantes e perigosas, os druídas (feiticeiros celtas) pedían comida como ofrenda e tamén poñían, no alto dos muros ou encastradas nas paredes, as caveiras iluminadas dos inimigos falecidos en campaña. Crían que estes cranios conservaban a forza e o poder dos guerreiros mortos. Co paso do tempo, aquilo de poñer cabezas de xente nas portas foise suavizando un pouco, e foron substituídas, na Idade Media, por caveiras de animais e, máis tarde, acabaron tallándose cabazas, melóns, nabos... Grazas ás investigacións do profesor galego Lopez Loureiro, sabemos que esta tradición se estende por toda a antiga xeografía céltica europea. 

En Galicia atopámola vixente na Costa da Morte, nas Mariñas, nas Rías Baixas... 

• En Cedeira, prenden fachos e marchan con eles en procesión para facer unha grande fogueira.
• Na Illa de Arousa, os nenos érguense antes de que saia o sol e percorren as rúas e tendas o día 1 de novembro pedindo cun retrouso tradicional: «unha esmola polos defuntiños que van alá». Adoitan recibir boliños de pan, lambetadas, froita...
• En lugares do Salnés, os habitantes van en procesión ao cemiterio portando candeas, nun enorme velorio comunal, e os rapaces adoitan gastar bromas pesadas.

Hoxe o Halloween foi popularizado polos filmes e series de televisión americanas, mais debedes saber que esta tradición non é máis que o Samaín levado ao outro lado do Atlántico polos emigrantes irlandeses e escoceses, coa mesma raíz celta que nós, os galegos.

De seguido, dous recursos para ampliardes o que sabedes sobre o Samaín.

[21 DEG: Día 06] O reto: Márcate un «Dígocho eu!»

Observa estes dous vídeos. Seguro que non das apreciado a diferenza entre o «Dígocho eu» orixinal e o de imitación. Ha! Ha! 

 

O reto de hoxe é que graves un «Dígocho eu» imitando os da xornalista Esther Estévez. Xa sabes, centránte na corrección dalgún erro común na lingua galega e fai un vídeo explicando como evitalo. Para inspirarte e collerlle o xeito, recomendámosche que visites a súa canle en Youtube. Dámosche unhas suxestións:

• Elixe un erro ou mellor varios que teñan algo en común.

• Investiga a forma ou formas galegas correctas que cómpre usar para evitar esa incorrección.

• Pensa na mellor forma de visualizar q cuestión. Por exemplo: se falas sobre os castelanismos *tenedor, *cuchara e *cuchillo e dis que cómpre usar garfo, culler e coitelo colle eses cubertos da cociña e amósaos para exemplificalo. 

• Ponlle toda a CREATIVIDADE e HUMOR que queiras: podes disfrazarte, poñer perruca, facelo na rúa, buscar un «axudante», editar o vídeo...

Xa sabes, intenta chegar aos 3 minutos e envía o teu vídeo.

Traballamos os verbos [1]

Estes días andamos a traballar o verbo. Neste post ofrecémosvos uns cantos recursos para comprenderdes mellor esta categoría gramatical. 

Como vistes na páxina 158 do teu libro, o verbo descomponse en raíz [R], vogal temática [VT], morfema modo-temporal [MMT] e morfema número-persoal {MNP]. Aquí vos deixamos un gráfico que amosa de forma ben clara os compoñentes morfolóxicos dos nosos verbos regulares.

En galego temos nove tempos verbais (6 de indicativo e 3 de subxuntivo). Aquí os tes, coa denominación que empregamos este curso e coa tradicional.

INDICATIVO

(ando) presente = presente

(andei) pretérito = pretérito perfecto

(andarei) futuro = futuro

(andara) antepretérito = pretérito pluscuamperfecto

(andaba) copretérito = pretérito imperfecto

(andaría) pospretérito = condicional

SUBXUNTIVO

(ande) presente = presente

(andase) pretérito = pretérito imperfecto

(andar) futuro = futuro

Repara en que en galego non temos tempos compostos! Nada de *he feito (fixen) nin de *houbera estudado (estudara)!  A xornalista Esther Estévez, de «Dïgocho eu» explícao ben clariño neste vídeo.

Por outra parte, debes lembrar o verbo regular (páx. 160 do teu libro) é o que mantén a raíz igual en todas as súas formas e toman as desinencias do seu verbo modelo.    

bailo = ando (verbo modelo)
bailei = andei (verbo modelo)
bailarei = andarei (verbo modelo)

Ollo! Hai un grupo de verbos, chamados verbos con alternancia vocálica  (ver cadro da marxe da páx. 160) que seguen a considerarse regulares aínda que presentan alteracións na vogal tónica da raíz (no presente de indicativo).

sigo
segues
segue
seguimos
seguides
seguen

Estoutro vídeo de «Dígocho eu» sérveche para entendelo mellor.

Para rematar, un sinxelo e divertido xogo autoavaliable: un rosco alfabético no que tedes que escribir a forma verbal (regular ou irregular) que se pida. Aquí queda! É voluntario. Animádevos!

Interferencias lingüísticas [2]

Como acabas de ver nestes capítulos do «Dígocho eu», as interferencias do castelán afectan por desgraza a todo o sistema da lingua: morfoloxía (*o viaxe por a viaxe), léxico (*averiguar por pescudar ou indagar), fraseoloxía (*que va por non ho ou de ningún xeito).

No teu libro (páx. 280), xa tes unha táboa que che explica cales son estes diferentes tipos de interferencias. Aquí imos recordarcho tamén con algúns exemplos:

Plano fonético:
• Indistinción do grao de apertura nas vocais medias. Confundir na pronuncia óso (corpo) / oso (animal)
• Deficiente pronuncia do fonema «n» velar. Pronunciar unha como una.

Plano morfolóxico:
• Alteración do xénero dalgúns substantivos *a nariz, *a leite...
• Uso errado de «te» en lugar de «che»: *Leveite un agasallo.
•  Uso do «lleísmo», isto é, utilización das formas de CI («lle», «lles») en vez das correspondentes de CD («o», «os»): *Convócolle a unha reunión, *Saudeilles ao marcharen...
• Uso nos demostrativos das formas *esto, *eso, *estos, *esos.

Plano sintáctico:
• Ausencia do artigo cos posesivos: *meu coche, *miña cama...
• Incorrecta colocación do pronome átono: *A profesora me aprobou.
• Emprego da preposición «a» na perífrase «IR + infinitivo»: *Vou a facer o xantar.

Plano léxico:
• Palabras do castelán que desprazan as lexítimas galegas correctas: *grifo por billa, *sartén por tixola, *muela por moa, *gusano por verme, *cuchillo por coitelo...

Ás veces mesmo atopamos interferencias do castelán «disfrazadas» de galego, que tamén son incorrectas: *conexo por coello, *tixeiras por tesoiras, *parexa por parella, *carreteira por estrada...

Agora toca algo de práctica. Fai os exercicios interactivos que atoparás aquí, aquí e aquí. Cando remates cada un, fai unha foto ou pantallazo e envíamo por MOODLE.

A preposición

Adoita definirse a preposición como a clase de palabra que serve para relacionar palabras ou grupos de palabras.

tortilla de patacas            a filla de teu irmán

Estas son as preposición e locucións prepositivas galegas.

Lembra ademáis que as preposicións a, con, de, en e por sempre contraen co artigo determinado. E as preposicións con, de e en fano tamén co artigo indeterminado.

Este vídeo axudarache a recordalo!

Ten en conta, por último, que moitas destas preposicións e locucións prepositivas son exclusivas do galego: agás (‘excepto’), perante (‘en presenza de’), cara a (‘en dirección a’), en col de (‘encima con contacto físico’)... 

Para rematar algo de traballo. Despois de repasar o apartado da preposición do teu libro, clica aquí e fai actividade desta ligazón. E tamén aquí, neste caso só o exercicio 6.

O pronome persoal [2]

Outro dos contidos importantes relativos ao pronome átono galego é o da súa colocación respecto do verbo. O pronome átono, como o seu nome indica, carece de acento de intensidade e por iso vai acompañando sempre unha forma verbal, unhas veces despois e outras antes. 

DESPOIS

Dígocho en serio. 

ANTES

Que non se che ocorra cometer máis pronomicidios!

Se fas clic aquí ou na imaxe, verás unha sinxela explicación sobre o tema. De novo, a fonte é o miniespazo Dígocho eu da TVG.

No teu libro, na páxina 208, tes unha explicación completa das regras de anteposición e posposición do pronome átono. Despois de lelas, suxerímosche que fagas as actividades 10, 11, 12 e 13.

Sería boa idea que vises esta entrada e tamén estoutra deste mesmo blog. Nelas abordamos dunha forma «diferente» o traballo da colocación do pronome. Se cadra esas cancións, axúdanche a memorizar as regras!

E por último, de novo, algo de traballo en liña. Aquí tes as regras de colocación do pronome e aquí unhas cantas actividades. Adiante! A ver se tes poucos erros!

O pronome persoal [1]

Estes son días complicados. Pero seguro que dentro dunhas semanas todo volverá á normalidade. En todo caso, en Achaveeomundo iremos incorporando entradas novas que vos axudarán a traballar os contidos máis importantes de Lingua Galega e Literatura 3ESO.

Lembra tamén que na marxe esquerda do blog dispós dunha chea de recursos en liña que che poden ser de axuda. E tamén poden servirche as etiquetas ordenadas alfabeticamente para ir dereitiño/a a algún contido que che interese.

O noso próximo contido gramatical importante é o pronome persoal. No teu libro de texto podes atopalo na unidade 9 (entre as páxs. 204 e 208). Nese apartado podes ler con calma os trazos esenciais tanto do pronome tónico, como do átono.

Tendo en conta o estudado, propoñémosche que fagas as actividades 2, 6, 7, 8 e 9. 

Unha das dificuldades típicas que distinguir ben o uso correcto de te / che. Se fas clic nesta ligazón ou na imaxe podes ver unha útil explicación sobre o tema do programa Dígocho eu, da TVG.

Tamén podes facer estas actividades en liña, que teñen solucionario.

Axiña volveremos con máis propostas sobre o pronome persoal. Ánimo!